«Η δύναμη της Φωτογραφίας ως πολιτικό όπλο κατά του Πολέμου»
Τα δεινά του πολέμου είναι ένα θέμα που δεν άφησε ανεπηρέαστους σημαντικούς δημιουργούς. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ναζιστές επιχειρούν έναν άγριο πολιτικό διωγμό κατά των καλλιτεχνών της πρωτοπορίας: καταδικάζονται οι εκφραστές του κυβισμού, της αφηρημένης τέχνης, του φουτουρισμού, του ντανταϊσμού και του εξπρεσιονισμού. Περισσότερα από 6.000 έργα κατάσχονται από δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, πολλά καίγονται ενώ άλλα πωλούνται με πλειστηριασμό σε αμερικανικά ή ελβετικά μουσεία.
Παρά τις έντονες πιέσεις, τις διώξεις και τις εξορίες, υπήρξαν δημιουργοί που αντιστάθηκαν, συνεχίζοντας να καυτηριάζουν τα κακώς κείμενα της νέας πολιτικής πραγματικότητας. Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται ο Γερμανός καλλιτέχνης John Heartfield (1891-1968). Πρόκειται για έναν δημιουργό που χαρακτηρίζεται από το αιχμηρό και καυστικό στιλ, ενώ μέσα από τα έργα του, που εμπνέονται από την κοινωνική και πολιτική σάτιρα, αντικατοπτρίζεται ρεαλιστικά το κλίμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η τέχνη του είναι έντονα πολιτικοποιημένη όσο και ο ίδιος ο καλλιτέχνης, ο οποίος αφοσιώνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα στις σατιρικές εικονογραφήσεις του γερμανικού φασισμού και επιτίθεται κατ’ επανάληψη στη φιγούρα του Χίτλερ.
Ο Heartfield ήταν ένας πρωτοπόρος στη χρήση της τέχνης ως πολιτικό όπλο. Γεννημένος στο Helmut Herzfeld, άλλαξε το όνομά του ως ένδειξη διαμαρτυρίας για τις θηριωδίες της Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που χρησιμοποίησαν το φωτομοντάζ, χειραγωγώντας επιδέξια φωτογραφίες με στόχο να σατιρίσουν την κτηνωδία του ναζιστικού καθεστώτος. Αυτό που σήμερα ονομάζουμε Photoshop και γίνεται με συγκεκριμένο πρόγραμμα από τον υπολογιστή μας, ο Heartfield το έκανε δεκαετίες πριν μόνο με το χέρι του, κάνοντας το έργο τέχνης ακόμη πιο εντυπωσιακό και πρωτοποριακό.
Έχοντας ως στόχος του να εμπνεύσει τους ανθρώπους να αντισταθούν στην καταπίεση και τη βία, πειραματίστηκε με επικόλληση εικόνων για να προσφέρει μηνύματα που θα προκαλέσουν σύγχυση στο καθεστώς, αλλά και αφύπνιση στο λαό. Ο ίδιος έλεγε: «Τα Νέα πολιτικά προβλήματα απαιτούν νέους τρόπους θεραπείας τους. Γι 'αυτό θεωρώ ότι η φωτογραφία έχει τη μεγαλύτερη δύναμη της πειθούς».
Στην εικόνα 1, βλέπουμε το Χριστό συντετριμμένο και ταπεινωμένο, να κρατά το σταυρό του μαρτυρίου του και να οδεύει προς το Γολγοθά, όπου θα σταυρωθεί. Την πορεία αυτή προς το θάνατο διακόπτει η παρουσία ενός ένστολου ναζί, ο οποίος καρφώνει στα άκρα του σταυρού κομμάτια ξύλου για να σχηματίσει τη σβάστικα!!! Ενδιαφέρον έχει και το κείμενο που συνοδεύει την εικόνα: «Ο σταυρός δεν ήταν πολύ βαρύς!!!»…. Το σαρκαστικό αυτό σχόλιο που φαίνεται να συνοδεύει την πράξη του ναζί, αναδεικνύει με τρόπο συμβολικό το μέγεθος της θηριωδίας της ναζιστικής Γερμανίας, η οποία χρησιμοποιώντας γελοίες προφάσεις προβαίνει χωρίς δισταγμό σε κτηνώδεις πράξεις. Παράλληλα όμως, βλέπουμε το χιούμορ και την ευρηματικότητα του καλλιτέχνη, ο οποίος με απίστευτη αμεσότητα καταφέρνει να αποκαλύψει στο κοινό τις πιο τραγικές αλήθειες.
Στην εικόνα 2, βλέπουμε το Χίτλερ ντυμένο χασάπη να κοιτάζει με βουλιμία τον περήφανο κόκορα-σύμβολο των λαών της Ευρώπης- που βρίσκεται μπροστά του και περπατά με καμάρι χωρίς να βλέπει τι προετοιμάζεται να γίνει πίσω από την πλάτη του. Ο Χίτλερ ακονίζει με ζήλο ένα μεγάλο μαχαίρι και ετοιμάζεται να τον αποκεφαλίσει και στη συνέχεια να τον καταβροχθίσει χωρίς οίκτο. Τα σχόλια του καλλιτέχνη, στο κάτω μέρος της εικόνας, κάθε άλλο παρά εφησυχάζουν το θεατή, αλλά και το υποψήφιο θύμα του: «Μην ανησυχείς! Είναι χορτοφάγος!!!!». Βέβαια, το λαίμαργο βλέμμα του Αδόλφου δεν νομίζω ότι αφήνει κάποιο περιθώριο να αμφισβητήσουμε τις σαρκοβόρες διαθέσεις του!
Ερευνώντας το χώρο της σύγχρονης τέχνης, διαπιστώνουμε την ύπαρξη της διαμαρτυρίας μέσα στην εικαστική παραγωγή του 20ού αιώνα. Σ' αυτό το πλαίσιο, μερικοί καλλιτέχνες θα συνεχίσουν να επιδιώκουν την κοινωνική αναρρίχηση και θα παραμένουν πάντα να υποστηρίζουν παράνομα καθεστώτα, τροφοδοτώντας τον ελιτισμό από τον οποίο επωφελούνται. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχουν και κάποιοι, οι οποίοι θα βρίσκονται στην άλλη πλευρά, καταγγέλλοντας την κοινωνική αδικία και την πολιτική σαθρότητα. Το έργο τους, δεν θα αναγνωρίζεται πάντα ως «τέχνη» από τις εξουσίες που δεν υπηρετούν, αλλά μερικές φορές μπορεί ακόμη και να ονομαστεί «πολιτική»!
ΕΙΚ.1. John Heartfield, «Ο σταυρός δεν ήταν πολύ βαρύς!!!», 1936.
ΕΙΚ.2. John Heartfield, «Μην ανησυχείς! Είναι χορτοφάγος!!, 1936.
