Ιστορικός Τέχνης
Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο
&
Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
Επιμελήτρια
Εκθέσεων
«Η τέχνη δεν είναι καθρέφτης όπου
καθρεφτίζεται ο κόσμος, αλλά ένα σφυρί με το οποίο του δίνουμε σχήμα.». Τα λόγια του Ρώσου ποιητή, Βλαντίμιρ
Μαγιακόφσκυ (1893-1930), σκιαγραφούν με πολύ γλαφυρό και επίκαιρο τρόπο τη διαχρονικότητα
των μηνυμάτων της αυθεντικής τέχνης. Οι τεχνικές χειραγώγησης και προπαγάνδας
κατευθύνουν σε μεγάλο βαθμό τις εξελίξεις σε όλους τους τομείς της ζωής μας.
Ωστόσο, θεωρείται από όλους αποδεκτό ότι οι πολίτες, στις σύγχρονες τουλάχιστον
κοινωνίες, πρέπει να ενημερώνονται πολύπλευρα, να έχουν όλοι πρόσβαση στην
είδηση, να έχουν το δικαίωμα έκφρασης και πάνω απ’ όλα επιλογής. Συμβαίνει όμως
αυτό πραγματικά;
Ένας πίνακας του Ότο Ντίξ (Otto Dix), με τίτλο:
«Ανάπηροι
Πολέμου» του 1920, αποτελούσε
κόκκινο πανί για το Χίτλερ, καθώς απεικόνιζε τις καρικατούρες τεσσάρων
ακρωτηριασμένων και παραμορφωμένων βετεράνων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου,
θεάματος συνηθισμένου στους δρόμους του μεταπολεμικού Βερολίνου (εικ. 1). Στην
Έκθεση «Εκφυλισμένης Τέχνης», που οργανώθηκε από τους Ναζί για να διακωμωδήσει
τους πρωτοποριακούς καλλιτέχνες, ο πίνακας αναρτήθηκε δίπλα σε μια επιγραφή που
κατηγορούσε τον Ντιξ για "προσβολή των Γερμανών ηρώων του Μεγάλου
Πολέμου". Το έργο αργότερα κάηκε μαζί με άλλες καλλιτεχνικές δημιουργίες!
Ο Τζον Χάρτφιλντ (John Heartfield),
σχεδιαστής και σκηνογράφος γερμανικής καταγωγής και εκπαίδευσης, το 1916
μετατρέπει σε αγγλικό το όνομά του σε ένδειξη διαμαρτυρίας προς την
αντι-βρετανική εκστρατεία που βρισκόταν σε εξέλιξη στη Γερμανία. Είναι ένας από
τους κυριότερους εκπροσώπους του βερολινέζικου Νταντά (αναρχικό κίνημα
αντι-τέχνης), γνωστός για την ανάπτυξη του φωτομοντάζ, το οποίο χρησιμοποίησε
ως όργανο πολιτικού και αντιμιλιταριστικού αγώνα. Το έργο με τίτλο, «Αδόλφος,
ο υπεράνθρωπος καταπίνει χρυσό και εξαπολύει ψεύδη», 1932, παριστάνει
τον οισοφάγο του Χίτλερ ως σωρό από κέρματα, ενώ στη θέση της καρδιάς έχει
τοποθετηθεί ο αγκυλωτός σταυρός (εικ. 2). Ήδη ο τίτλος του έργου εκφράζει
απροκάλυπτα την αποκρουστική διάθεση του δημιουργού για το πρόσωπο και τη δράση
του δικτάτορα.
Ο Heartfield
ήταν ένας πρωτοπόρος στη χρήση της τέχνης ως
πολιτικό όπλο. Ο ίδιος έλεγε: «Τα
Νέα πολιτικά προβλήματα απαιτούν νέους τρόπους θεραπείας τους. Γι' αυτό θεωρώ ότι η φωτογραφία έχει τη
μεγαλύτερη δύναμη της πειθούς». Στην εικόνα 3, βλέπουμε το Χριστό συντετριμμένο
και ταπεινωμένο, να κρατά το σταυρό του μαρτυρίου του και να οδεύει προς το
Γολγοθά όπου θα σταυρωθεί. Την πορεία αυτή προς το θάνατο διακόπτει η παρουσία
ενός ένστολου ναζί, ο οποίος καρφώνει στα άκρα του σταυρού κομμάτια ξύλου για
να σχηματίσει τη σβάστικα!!! Ενδιαφέρον έχει και το κείμενο που συνοδεύει την
εικόνα: «Ο σταυρός δεν ήταν πολύ βαρύς!!!»…. Το σαρκαστικό αυτό
σχόλιο που φαίνεται να συνοδεύει την
πράξη του ναζί, αναδεικνύει με τρόπο συμβολικό το μέγεθος της θηριωδίας της
ναζιστικής Γερμανίας, η οποία χρησιμοποιώντας γελοίες προφάσεις προβαίνει χωρίς
δισταγμό σε κτηνώδεις πράξεις. Παράλληλα όμως, βλέπουμε το χιούμορ και την
ευρηματικότητα του καλλιτέχνη, ο οποίος με απίστευτη αμεσότητα καταφέρνει να
αποκαλύψει στο κοινό τις πιο τραγικές αλήθειες της εποχής του.
Στην εικόνα 4, βλέπουμε το Χίτλερ
ντυμένο χασάπη να κοιτάζει με βουλιμία τον περήφανο κόκορα-σύμβολο των λαών της
Ευρώπης- που βρίσκεται μπροστά του και περπατά με καμάρι χωρίς να βλέπει τι
προετοιμάζεται να γίνει πίσω από την πλάτη του. Ο Χίτλερ ακονίζει με ζήλο ένα
μεγάλο μαχαίρι και ετοιμάζεται να τον αποκεφαλίσει και στη συνέχεια να τον
καταβροχθίσει χωρίς οίκτο. Τα σχόλια του καλλιτέχνη, στο κάτω μέρος της
εικόνας, κάθε άλλο παρά εφησυχάζουν το θεατή, αλλά και το υποψήφιο θύμα του: «Μην
ανησυχείς! Είναι χορτοφάγος!!!!».
Βέβαια, το λαίμαργο βλέμμα του Αδόλφου δεν νομίζω ότι αφήνει κάποιο
περιθώριο να αμφισβητήσουμε τις σαρκοβόρες διαθέσεις του!
Ερευνώντας το χώρο της σύγχρονης τέχνης, διαπιστώνουμε την ύπαρξη της διαμαρτυρίας μέσα στην
εικαστική δημιουργία του 20ού αιώνα. Σ' αυτό το πλαίσιο,
μερικοί καλλιτέχνες θα συνεχίσουν να επιδιώκουν την κοινωνική αναρρίχηση και θα
παραμένουν πάντα να υποστηρίζουν παράνομα καθεστώτα, τροφοδοτώντας τον ελιτισμό από τον οποίο επωφελούνται. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχουν και
κάποιοι, οι οποίοι θα βρίσκονται στην άλλη πλευρά, καταγγέλλοντας την
κοινωνική αδικία και την πολιτική σαθρότητα. Το έργο τους, δεν θα αναγνωρίζεται
πάντα ως «τέχνη» από τις εξουσίες που δεν υπηρετούν, αλλά μερικές φορές μπορεί
ακόμη και να ονομαστεί «πολιτική».
